शैवलिंगांचे प्रकार श्रीधर तिळवे नाईक
भारतात सर्वाधिक प्रचलित जी साकारपूजा आहे ती शैव लिंगांची आहे मात्र अनेकांना लिंगाविषयी खूप कमी माहिती असते लिंग म्हणजे सेक्स अवयव किंवा जेंडर अशीच अनेकांची समजूत असते पण ती खरी न्हवे त्यासाठी वृषण शिस्न आणि योनी असे स्वतंत्र शब्द आहेत वैदिकांनी अर्धवट ज्ञानातून शिवाची शिस्नदेव अशी हेटाळणी केली आणि त्यातून अनेक गैरसमज निर्माण झाले लिंग म्हणजे फॅलिक पूजाही न्हवे अनेकांनी विशेषतः युरोपियन अर्धवटरावांनी ग्रीकांच्यात अशी पूजा होती म्हणून भारतातील शैवांना ती लागू केली प्रत्यक्षात लिंग म्हणजे शैव तत्वांची साकार अभिव्यक्ती ! आणि ह्या अभिव्यक्तीतील पूज्य म्हणजे शून्य म्हणजेच शिवाकडे जाण्यासाठी केली जाणारी अवलंबली जाणारी तंत्रे म्हणजे पूजा होय .
लिंगाचे अनेक प्रकार होतात त्यातील मुख्य बारा प्रकार इथे देतो आहे
१ शिवलिंग ह्यात फक्त आकाशाच्या दिशेने जाणारा स्तंभ उभा केला जातो जो अनंत व शून्य दिशेने जातो
२ शक्तिलिंग ह्यात योनीसारखे दिसणारे अर्धे मंडल जे खुले असते किंवा पूर्ण मंडल वर्तुळ काढले जाते
३ ईश्वरलिंग वा ज्योतिर्लिंग ह्यात स्तंभ व मंडल दोन्ही असते हल्ली सर्वत्र हेच दिसते आणि हेच शिवलिंग म्हणून ओळखले जाते
४ सूर्यलिंग ह्यात ईश्वरलिंग असते पण त्याचबरोबर त्याच्यावर सूर्याचे वर्तुळ किंवा सूर्य स्त्री व पुरुष चेहऱ्याचा काढला जातो कधीकधी सूर्य सिंह , हत्ती ह्यासारख्या जीवांच्या आकाराचा असतो हस्तमुखी गणपती हे सूर्यलिंग आहे हेसुद्धा लोक आता विसरून गेलेत सूर्याच्या अवस्थांनाही नंतर पुजले जाऊ लागले
पहाटेचा सूर्य ब्रह्म पृथ्वी भूमी ब्रह्ममुहूर्त सर्वांना माहीत आहेच
सकाळचा सूर्य राम व पृथ्वी सीता
दुपारचा सूर्य मार्तंड मल्हार व पृथ्वी धरा
संध्याकाळचा सूर्य कान्हा वा श्याम व पृथ्वी श्यामा वा श्यामल वा राधा (ह्या दोघांचा रोमान्स हा महाराष्ट्रातून उत्तर भारतात निर्यात झाला आहे )
रात्रीचा सूर्य नारायण व नारायणी (ह्या दोघांचा रोमान्स हा महाराष्ट्रातून उत्तर भारतात निर्यात झाला आहे )
पूर्ण सूर्य यम व पृथ्वी यमी यमाचा मूळ अर्थ आहे प्रकाशाचा स्रोत सत्य अहिंसा अचोर्य सुकाम हे यम व स्वच्छता वैग्रे नियम म्हणून ओळखले जातात यमपालनाशिवाय मोक्ष मिळत नाही पुढे ह्या पंचसूर्यांना देहालिंगेही मिळू लागली
५ पृथ्वीलिंग वा मातृलिंग ह्यात लिंग अर्ध्या किंवा पूर्ण मंडलाच्या आकाराचे असते ते स्त्रीच्या योनीच्या आकाराचे दिसते म्हणून अनेकांना ती योनीपूजा वाटत असते प्रत्यक्षात ते योग्य न्हवे
६ मुखलिंग ह्यात शिवलिंगावर वा ईश्वरलिंगावर चौमुखी त्रिमुखी द्विमुखी एकमुखी असे मुख किंवा अनेक मुखे काढली जातात भारतात काही लिंगे अशी आहेत कि ज्यांच्यावर शंकर , भैरव आदी मोक्ष मिळवलेल्या लोकांची मुखे काढली जातात अपवादात्मकवेळा शंकर , कपिल , महावीर , गौतम बुद्ध ह्यांच्या मुखांची चौमुखी लिंगेही निर्माण केली गेली आहेत कारण महावीर बुद्ध हे शैवांच्या दृष्टीने सिद्धपुरुष आहेत गौतम बुद्धाचे नावच मुळात सिद्धार्थ होते अनेकदा पृथ्वी ही मातृदेवता म्हणून किंवा सात आसरा म्हणून पुजली जाते ती देहलिंग म्हणूनच असते ह्यातील सहा आसरा ह्या सहा ऋतूच्या प्रतीक असून सातवी ऋतूच्या पलीकडची संपूर्ण अखंड पृथ्वी आहे
७ मोक्षलिंग किंवा सिद्धलिंग ह्यात जे जीव शिवात मोक्ष मुक्ती मिळवून सिद्ध झाले अशा मुक्त झालेल्या सर्व सिद्ध स्त्री आणि पुरुषाची मूर्ती बनवून पूजा केली जाते उदा भोलेनाथ(भोला ह्या शब्दाचा मूळ अर्थ भलं करणारा असा आहे निरागस असा नाही ) , आदिनाथ , गणपती , स्कंद , नंदी , अय्यप्पा , रवळनाथ, भूतनाथ , बाबुलनाथ , गोरखनाथ , वेताळनाथ( हा वेळाल व वेताळ ह्या शेतकरी भटक्या गणाचा प्रमुख होता आणि शेतात जे बुजगावणे म्हणून उभे केले जाते ते प्रत्यक्षात ह्याचे देहलींग आहे आणि ते काळ्या कपड्यात असायचे तो शेतीचे रक्षण करतो ही ह्यामागची धारणा ह्यालाच प्रथम शंकराने आपला त्रिशूळ नांगर म्हणून कसा वापरायचा ते शिकवलं आमच्या दोन कुलदेवतांपैकी हे एक आहे दुसरी अर्थात शांतादुर्गा शेती करता करता हा मोक्षाला पोहचला ह्याला काही ठिकाणी वेतोबा म्हणतात कारण काही ठिकाणी ह्याचे मोक्षलिंग वेतापासून बनवले जाते ) , भैरवनाथ , पंढरीनाथ , ज्योतिबा , खंडोबा , रेणुका , यल्लमा , चामुंडा , मुरुगन , कार्थिकेयन , सुब्रमण्य , कुमारनं भैरोबा बिरोबा योगिनी योगी
८ तत्वलिंग ह्यात शिव, शक्ती ,ईश्वर, सूर्य व तंत्रे (ह्यात अनेकदा यंत्रे काढून) ह्या तत्वांची त्यातल्या एका विशेषाची त्यांना देहरूप देऊन पूजा केली जाते उदा देह तत्वाची सुंदर सुंदरा सुंदरी प्रचण्डेश्वर प्रचंडी बुद्धितत्त्वाची शंभू व शाम्भवी भावतत्वाची भवानी भुवनेश्वर सृजनतत्वाची अंबा जगदंबा गौरी अवकाशतत्वाची दुर्गा दुर्गेश्वर सृजनतत्वाची माया शरीरतत्वाची मीनाक्षी तंत्रतत्वांची भैरव भैरवी मुक्तस्थितीची हरा हरेश्वर कालतत्वाची महाकाली महाकाल अवस्था तत्वाची (प्र)चंडी प्रचंड प्रचंडेंश्वर गौरेश्वर विद्या वैद्यनाथ प्राणेश्वर ईश्वरतत्वाची महादेव महादेवी
९ निसर्गलिंग ह्यात निसर्गातील लिंगसदृश्य आकाराला लिंग म्हणून पुजले जाते उदा वड हा शक्तिलिंग आहे तो शक्तीचा पिसारा व पसारा मांडतो त्यामुळेच वटपौर्णिमेला बायका शक्तिलिंग म्हणून त्याची पूजा करतात आर्यानी ह्या वटपौर्णिमेचा सगळा अर्थच बदलून टाकला आहे ह्याउलट पर्वत हे शिवलिंग म्हणून पुजले जातात तर नदी ही मातृलिंग म्हणून पुजली जाते
१० स्थानलिंग ह्यात त्या त्या स्थानाचे लिंग म्हणून शिवलिंग शक्तिलिंग वा प्रामुख्याने ईश्वरलिंगाची स्थापना केली जाते म्हणजे काशी नगराचा काशिनाथ कोपरड्याचा कोपर्डेश्वर स्थानाचा स्थानेश्वर रंकाळ्याच्या रंकाळेश्वर
११ व्यवसायलिंग ह्यात व्यवसायाला अनुरूप शरीर वा रूप शोधले जाते उदा नटराज हे नृत्य व अभिनयाचा व्यवसाय करणाऱ्यांसाठी आहे किंवा सतार वा वीणा वाजवणारी शक्ती प्रतिमा ही गायकांसाठी आहे पुढे ती सरस्वती म्हणून प्रमोट केली गेली ते सोडा गंमतीचा भाग असा कि तिच्या हातातील शिववीणेला आजकाल रुद्रवीणा म्हंटले जाते असो यक्ष हे रक्षणाचा व्यवसाय करणाऱ्यांसाठीचे व्यवसायलिंग आहे विश्वकर्मा हे लाकूडकाम करणाऱ्या सर्वांचे व्यवसायलिंग आहे
१२ युग्मलिंग ह्यात दोन तत्वांचे युग्म पुजले जाते उदा शिव आणि शक्ती ह्या दोन तत्वांचे मिळून झालेले अर्धनारीनरेश्वर ! पार्वतीच्या मांडीवरील गणपती किंवा गौरी आणि गणपती वैग्रे
युरोपियन लोक भारतात आले तेव्हा ते हा अवाढव्य व गुंतागुंतीचा पसारा पाहून भांबावून गेले त्यामागचे तत्वज्ञान त्यांना माहित नसल्याने ग्रीक पॅगनिझमच्या दृष्टिकोनातून त्यांनी हा पसारा पाहिला त्यातच हे लोक सेक्सबाबत सोवळे त्यामुळे लिंग वैग्रे त्यांच्या आकलनाच्या आणि पचनाच्या पलीकडे होते त्यांना शैव व्हिजन कळलेच नाही अनेकदा तर शैवांच्यापासून लैंगिक पळ काढलेला बरा असा व्हिकटोरियन प्युरिटन विचार त्यांनी केला परिणामी युरोपियन साम्राज्यवादी काळात शैव भारतीयांची प्रचंड पीछेहाट झाली
श्रीधर तिळवे नाईक
(शैव पुरोहितांच्यापुढे १६जुलै २०२३ रोजी दिलेल्या व्याख्यानावरून )
